شناسایی گیاهان دارویی

بررسی منابع و کتب نوشته شده در زمینه گیاهان دارویی سنتی در ایران نشان می دهد که بیشتر آنها جنبه کاربردی داشته و محققین مختلف سعی داشته اند به بهترین شکل ممکن اطلاعات مربوط به گیاهان دارویی و نحوه استفاده از آنها را جمع آوری و یا تکمیل کنند که از جمله آنها می توان به کتاب وندیداد (زرتشتیان) کتاب ذخیره خوارزمشاهی(سید اسماعیل جرجانی). صفویه (ابوریحان بیرونی) کتاب الحادی (ذکریای رازی) کتاب تحفه حکیم مومن (مومن حسینی حکیم) کتاب پنج جلدی گیاهان دارویی (دکتر علی زرگری) اشاره نمود.

از قرن هفدهم به بعد که امر تحقیق درباره گیاهان با ابداع نام علمی گیاه توسط کارال لینه شکل کاملاً عملی و ثابتی را بخود گرفت و راهی نو برای معرفی و شناساندن گیاه به جز نامهای محلی رایج ملل مختلف که اغلب اشکالات زیادی را به همراه داشتند مطرح ساخت و در واقع سبک تحقیقات علمی را به سوی یکنواختی سوق داد. این یکنواختی باعث گردید گیاهانی که تا آن زمان به دلیل نداشتن اسم  واضح بلااستفاده مانده بودند در جریان مطالعات علمی جهانی پدیدار گردند. هر چند با وجود پیشرفت در زمینه معرفی و شناسایی گیاهان هنوز در نوشته های قدیمی و جدیدی ایران نمونه های بسیاری را می توان یافت که هیچ گونه تناسبی با نمونه اصلی گیاه ندارند و در بسیاری از موارد این نام ها بدون دقت کافی از منبعی به منبع دیگر منتقل می شوند. بطور کلی می توان گفت که تعداد کمی از نوشته ها و آمار تحقیق شده بر روی گیاهان دارویی هستند که دقیقا با در دست داشتن اصل نمونه های گیاهان سنتی به تحقیق در مورد آن پرداخته باشند و و غالبا بطور کلی گیاهان دارویی را به رشته تحریر در آورده باشند.

در بین آثار ذکر شده سه مجموعه از اعتبار بیشتری برخوردار بوده و در حقیقت مبنای اصلی برای اغلب قریب به اتفاق گیاهان دارویی حاضر محسوب می شوند که همگی آنها شدیداً تحت تأثیر کتاب دیوسکورید قرار گرفته اند که شامل:

1- کتاب الابنیه عین حقایق الادویه نوشته موفق الدین ابومنصور علی الهروی در سال 366-350 هجری قمری است. در این کتاب مواد گیاهی با شرح مختصری از مشخصات ظاهری و سپس خواص دارویی و درمانی آنها ذکر شده است.

2- فرهنگ اصطلاحات دارویی و پزشکی نوشته دکتر یوهان ال شلمیر در سال 1349 شمسی است در این کتاب برای اولین بار اسامی علمی گیاهان همراه با اسامی محلی، فارسی، عربی ذکر گردیده است.

3- در مقاله معرف دکتر دیوید هوپر محقق موزه تاریخ طب ولکام لندن به زبان انگلیسی به نامهای برخی از داروهای ایرانی در سال 1931 میلادی و دیگری با عنوان گیاه مفید و داروهای ایران و عراف در سال 1937 می باشد که علاوه بر ذکر نامهای فارسی و عربی شرح مختصری از ظاهر گیاه در آنها قید شده است.

اولین مخلوقات پس از خلقت جهان گیاهانند. بذر گیاه می تواند مزاج زمین را به نفع خویش تغییر دهد از این رو در یک سرزمین و در یک خاک و آب، گیاهان متعدد و متنوعی دیده می شوند در عین حال موقعیت های جغرافیایی متعدد می تواند مزاج گیاهان را تغییر دهد.

بر آیند اثر آب و خاک در هوا و خورشید در گیاه تبلور می یابد و خاصیت ویژه ای به آن می دهد. از این رو مثلاً در موقعیتهای جغرافیایی مرطوب مثل شمال کشور نمی توان گیاهان خشک را با محصول و کیفیت بالا مثل زعفران بهره برداری کرد.

مواد مؤثر عطر و اسانس گیاهان معطر و مزه گیاهان نیز در موقعیت های متفاوت آب و هوایی عمق جرگه ها ارتفاع کوهها در دشتهای کویر و موقعیت های جنوبی کره زمین نقاط مرکزی خاورمیانه و عمق سیبری متفاوت است و میزان اختلاف این فاکتورها به گونه ای است که خاصیت های یک گیاه گاهی ضد و نقیض می شود به این جهت اغلب حکما در کتب گوناگون برای معرفی خاصیت درمانی گیاهان پسوند جغرافیایی آن را مطرح می کنند مانند: سعد کوفی، چای مکی، آویشن شیرازی، زعفران رضوی.

گیاهان دارای روح یا تسعور نباتی اند و به سوی انرژی حیات حرکت می کنند به سوی تکیه گاه فرد دست دراز می کنند و در صورت بروز خشکسالی شاخه های فرعی خود را از غذا محروم می سازند علاوه بر آن گیاهان دارای توان درک معنوی هستند. مهر و وفا، کینه ورزی و عداوت را درک می کنند.

خداوند تبارک تعالی در قران کریم از سجده گیاهان به ذات اقدس الهی خبر می دهد بر اساس روایات معصومین حتی کاشت گیاهان با ذکر و یاد خدا آنها را بر دیگر گیاهان برتری می دهد برداشت و بهره گیری از گیاهان نیز با چنین قاعده ای برکت زا و شفا آفرین تر است.

خداوند تبارک و تعالی رزق طبیبان را در بین گیاهان قرار داده است و گیاهان مهمی از بین آنها از شایسته قسم خود می داند و به انجیر و زیتون که مصلح و مکمل خواص یکدیگرند قسم یاد می کند هر گاه از باغ و باغات نام می برد درختانی چون خرما و انگور را مورد توجه خود قرار می دهد.

شربتهای بهشتی با مزاج زنجبیلی و کافوری (که اولی نمونه و مظهر گرمی و دومی نمونه و مظهر سردی گیاهان است) معرفی می کند.

خداوند تبارک و تعالی به باد امر می کند تا حرکت کند و شکوفه های درختان و گیاهان را باز کند و گرده گلها را پیدا کند و لقاح صورت پذیرد تا بذر یا میوه پدید آید.

پرودگار بزرگ زنبور عسل و حشرات را مامور می کند تا گرده تک تک گلها را با گلهایی دیگر آشنا سازد و گیاهان گوناگون را با گرده ها شهدها پیوند دهد تا نسل و فرزندان گیاه پویا و پایدار بماند.

درباره ویژگی و کاربردهای گیاهان دارویی سه نظریه مختلف وجود دارد :

1- از ویژگی هایی از گیاهان که از زبان پیامبران و ائمه عظام (ع) بیان شده و به مرور زمان در لابه لای کتب دینی و طبی جای گرفته است و در فرهنگ مردم رسوخ نموده است.

2- ویژگی هایی از گیاهان که از زبان اطبا و حکما بیان شده است که بخشی از آن اطلاعات آسمانی است و ریشه در تعطیلات انبیاء دارد و بخشی دیگر از تجربیات حکما نشأت گرفته است.

3- ویژگی هایی از گیاهان که در ازمایشگاه ها و در قالب پروژه های تحقیقاتی پژوهشگران کشف و درک شده است و مثلاً بر اساس آن مواد مؤثره یک گیاه بازشناسی و متعاقبا استخراج و نامگذاری شده است.

روش های مختلف جوشاندن، تخمیر، تقطیر، تلطیف، اسانس گیری و … از روشهایی هستند که برای به عمل آوری کاربرد گیاهان در درمان بکار گرفته می شوند.

از سوی دیگر طب سنتی برای تمامی گیاهان دو نوع ویژگی اساسی قائل است. اول: ویژگی عمومی یا ساختاری یا خاصیت مزاجی گیاهان دوم ویژگی اختصاصی یا خاصیت ذاتی و درمانی گیاهان که بودن لحاظ نمودن ویژگی های ساختاری و مزاجی گیاهان افراد را دچار عوارض ساخته و عارضه پدید آمده موجب می شود که ویژگی اختصاصی گیاه نیز که بسیار هم حائز اهمیت تر است از صحنه کاربرد کنار زده شود.

در حالیکه محض ویژگی ساختاری گیاه (یعنی خاصیت عمومی گیاه) و تطبیق آن با جایگاه خاص فرد (یعنی خاصیت تخصصی گیاه) می تواند ضمن بکارگیری کامل گیاه در تمام جنبه ها کارآیی آن را نیز در درمان به چندین برابر خود افزایش دهد. مثلاً مصرف زنجبیل از طرفی برای درمان با درد – التهابات مفاصل و بیماری رماتیسم کاربرد دارد. لیکن مصرف آن از طرف دیگر ممکن است در برخی موارد موجب بروز آلرژی کهیر پوستی و حتی اگزما گردد.

لذا بروز عوارض فوق موجب می گردد که افراد از مصرف زنجبیل در درمان اینگونه بیماری ها درد آور اسکلتی اجتناب ورزند در حالیکه فهم مزاج گیاه یا ویژگی های ساختاری گیاه به ما می گوید زنجبیل یک گیاه گرم است و تنها در مواردی ممکن است موجب آلرژی و اگزما گردد که در مزاجها گرم بکار گرفته شود و چنانچه اگر در مزاجهای سرد به ویژه در مزاجهای سرد بکار گرفته شود کارایی بسیار عامی و استثنای را در ردمان از خود بروز خواهد داد.

تیره کمپوزیته (تیره کاسنی):

فرم رویشی در این تیره عمدتا علفی بندرت چربی می باشد. برگها ساده یا کم و بیش با پهنک بریده با اشکال متنوع، ارایش برگها عمدتا متناوب.

این تیره دارای پراکنش جهانی بوده دارای 1000 جنس و 000/200 گونه بیشترین مناطق معتدله و سرد پراکنش دارد.

از جنس های دارویی این تیره در ایران می توان کاسنی، گل قاصد، خار مریم، کاهو، بابونه گاوی شنگ، بابونه، همیشه بهار، بابا آدم، بومادران، آرتیشو یا کنگر فرنگی را نام برد.

1- خارمریم – ماری بتغال:

خانواده :کاسنی

صفات کلیدی گونه: برگها بزرگ در حاشیه موج دار، خاردار، حاشیه و گلبرگها برگ همراه با کله های سفید، کپه بزرگ، خاردار، گلها به رنگ صورتی.

گیاهی است یک یا دو ساله، بدون کرک با رنگ سبز مات، ضخیم، با شاخه های نسبتا ضخیم .

پراکنش عمومی خار مریم در جهان: آسیا، اروپا و امریکا.

پراکنش در ایران، این جنس تک گونه ای بوده در شمال، شمال غربی، جنوب، جنوب غربی ایران پراکنش دارد. اندام مورد استفاده گیاه، میوه های گیاه و میوه.

مکانیسم اثر خار مریم:

طبع: گرم

طول مدت زمان مصرف: نامحدود

موارد منع مصرف: در افراد حساس به خانواده منع مصرف دارد.

احتیاطات :

عوارض جانبی: تهوع، استفراغ اسهال، واکنش آلرژیک خفیف

موارد مصرف:

محافظت کننده کبد، بهبود عملکرد ایمنی،

خار مریم گیاهی است گوارشی که موجب پاکسازی و درمان کبد می شود. درمان مشکلات سوء هاضمه سمیت کبدی، درمان حمایتی بیماری التهابی کبد و سیروز کبدی (خاصیت  تخصصی)

سایر موارد استفاده از خار مریم:

این گیاه خاصیتی آنتی اکسیدان و تقویت کبد ایمنی بدن خصوصا کبد را دارد و مصرف طولانی مدت آن اکثر بیماری های کبدی را مرتفع می کند.

خارش حاملگی، جلوگیری از پیشرفت دیابت، کبد چرب، سنگ صفرا، کبد چرب، ضد سرماخوردگی، ضد کلسترول خون، بواسیر، صفر آور، ضد حساسیت و آلرژی.

میزان مصرف:

12-15 گرم دانه پودر شده برای دم کرده.

بابونه:

خانواده: کاسنی

صفات کلیدی جنس: گلهای حاشیه ای سفید زبانه ای یا لوله ای. گیاهی علفی، یکساله برگها بارک و بلند، گیاهی است دائمی و کوچک، دارای بوئی معطر، در اراضی شنی روییده می شود.

پراکنش عمومی بابونه در جهان: آسیا، اروپا و امریکا

پراکنش کاسنی در ایران: لرستان، خوزستان، فارس، تهران

طبع: گرم (خیلی گرم و خشک)

مصلح: شربت انار، سرکه انگبین

مدت زمان مصرف:  نامحدود

خواص دارویی: یکی از مهمترین خواص بابونه درمان زخم معده و ورم معده است و این گیاه با اسانی این مرض را درمان می کند. مسکن و کورتون ضد درد و التهاب ضد اسپاسم گوارشی و زنانگی می باشد.

بابونه اعصاب و قوای جنسی را تقویت می کند.

ادرار آور و قاعده آور می باشد. ترشح شیر مادر را افزایش می دهد. استفاده از بابونه سنگ کلیه و مثانه را خرد و دفع می کند. اگر کسی قطره قطره ادرار می کند باید به او بابونه بدهید. بابونه تب بر و تسکین دهنده دردهاست. برای درمان چشم درد بابونه را در سرکه ریخته و بخور دهید. برای تسکین درد در هنگام دندان در آوردن بچه ها به آنها چای بابونه بدهید.

 برای بی خوابی و داشتن یک خواب آرام و راحت ده دقیقه قبل از اینکه به رختخواب بروید یک فنجان چای بابونه بنوشید.

بابونه تسکین دهنده دردهای عادت ماهیانه می باشد.

بابونه برای رفع زردی مفید است. حمام بابونه اثر نیرودهنده دارد. برای این منظور چند قطره اسانس بابونه را در وان حمام ریخته مدت یک ربع ساعت در آن دراز بکشید.

بابونه ضد آلرژی است.

با چای بابونه اگر موهای بلوند را بشوئید آنها را روشن تر و شفاف تر می کند.

بر رفع گوش درد و سنگینی گوش یک قطره روغن بابونه را در گوش بچکانید.

اسانس بابونه مخلوط با روغن بادام برای رفع ناراحتی های پوستی نظیر اگزما، کهیر و خارش مفید است.

برای تسکین درد چند قطره اسانس بابونه را با یک قاشق روغن بادام مخلوط کرده و روی محل های دردناک بمالید درد را تخفیف می دهد.

بابونه برای رفع کرم معده و روده استفاده کنید.

بابونه یک گیاه همه کاره از نظر اطبا می باشد که در وهلۀ اول مصارف پوستی مورد توجه است و در مرحله دوم یک گیاه ضد اسپاسم گوارشی است که علاوه بر تقویت معده دافع کولیت روده و همچنین ضد نفخ و بادشکن می باشد و بالاخره کاربرد زنانگی آن مورد توجه است.

نحوۀ استفاده چای بابونه یا دم کرده بابونه: برای درست کردن چای بابونه یک قاشق چایخوری گیاه بابونه خشک را در یک فنجان آب جوش ریخته و به مدت 5 دقیقه بگذارید دم بکشد.

مضرات بابونه:

پیدایش آلرژی، خونریزی (در مصرف همزمان با وارفارین)، ورم پروستات، سقط جنین، ورم چشم، سردرد و سنگینی سر، مادران شیر ده کرم کننده شیر مادر)

کاسنی :

خانواده: کاسنی

صفات کلیدی گونه: برگهای قاعده ای بشدت چاک خورده، تولید شیرابه در اثر برش یا خراش، گلها تماما از نوع زبانه ای و آبی رنگ.

گیاهی علفی به ارتفاع 30 تا 120 سانتی متر بدون کرک یا پوشیده از کرکهای تقریبا زبر و منشعب، پراکنش عمومی کاسنی در جهان، غرب اروپا، غرب و مرکز آسیا

پراکنش کاسنی در ایران: شمال (گرگان، مازندران، گیلان)

اندام مورد استفاده: برگ، بذر، ریشه گیاه، تمام قسمتهای گیاه

طبع برگ: سرد و تر (ضد صفرا و سودا)

طبع ریشه و بذر کاسنی: گرم تر

مصلح: شاهتره، فلوس، سرکه انگنبین.

طول مدت استفاده: بذر و ریشه دو گرم نامحدود

مکانیسم اثر کاسنی: تصفیه کننده خون، «تخصصی» سپس خاصیت خنک کنندگی یا تب بری آن و ضد صفرا بودن است.

پیامبر خدا فرمودند: سبزی کاسنی برتر از همه سبزی هاست.

خوردن کاسنی در شب هنگام خواب و صبح ناشتا بهتر از ساعات دیگر شبانه روز است هر چند که در ساعات دیگر نیز مفید است.

امام صادق (ع) فرمودند: خانواده هایی که زیاد کاسنی بخورند فرنزد پسردار می شوند.

کاسنی سرور همه سبزی هاست (به فرموده ائمه).

کاسنی گیاهی است تنظیم کننده با خواص اتورگلاسیون و خودتنظیمی نه گرم است و نه سرد ولی در عین حال هم گرم است و هم سرد به عبارت دیگر به دلیل خاصیت اتورگلاسیون (خود تنظیمی) به موقعش گرمی می دهد و گاه سردی بخش است و گوارا. لذا بسته به اینکه بدن به چه مزاجی نیاز داشته باشد. این گیاه بهشتی مزاج از خود خاصیت لازم را در اکثر موارد بروز خواهد داد.

کاسنی نه قلیا است نه اسید بلکه بیشتر خنثی عمل می کند لیکن با خوردن مداوم آن بدنهای قلیایی را به سمت اسید و بدنهای اسیدی را به سمت قلیا انقدر سوق می دهد تا PH آن را به میزان تعادل یعنی حالت نرمال در آورد.

کاسنی نه چاق کننده است و نه لاغر کننده در عین حال هم چاق کننده است و هم لاغر کننده.

کاسنی نه ملین است و نه قبض کننده و در عین حال هم ملین است و هم قابض.

خواص هزار گانه کاسنی:

تنظیم و ترغیب PH خون به حالت خنثی تا کمی اسیدی، درمان زردی پوست، نرم شدن پوست، رفع عطش، درمان مرض قند، از بین رفتن احساس سرما از بدن، درمان نقرس، باز شدن اشتها، درمان آمنوره (یعنی باز شدن قاعدگی) باز شدن انسدادها خصوصا انسدادهای کبد و طحال، تقویت غدد بدن، تقویت کلیه و مجاری ادراری و غیره.

مضرات:

سرفه، استفراغ، ازدیاد عرق

بومادران: علف هرز برگ

خانواده: کاسنی

صفات کلیدی گیاه: گلهای حاشیه ای سفید یا زرد، برگها معمولاً در قسمتی با قسمتهای باریک و بر هم قرار گرفته گیاهی علفی پوشیده از کرک برگها منقسم. گل آذین، گریبان کشیده تا تخم مرغی شکل. پراکنش در ایران، ارتفاع البرز، آذر با سیمان، ارومیه، تبریز.

پراکنش در جهان

اندام مورد استفاده: برگ و ریشه

مدت زمان مصرف: 40 روز

مصلح: انیسون، سرکه انگبین

طبع: گرم و خشک

مکانیسم اثر بومادران:

ضد اسپاسم، کاهنده فشار خون، کاهنده تب، به صورت موضعی به عنوان ضد شوره و مرطوب کننده پوست استفاده می شود، بند اورنده خونریزی ها، ضد التهاب، خواب آور، ضد انگل، رفع دل درد، درمان طاسی (ضماد) سفت کردن کمر زائو.

مضرات:

حساسیت و خارشی، سقط جنین .

خوردن آن برای مادران شیرده و حامله ممنوع می باشد.

مصرف بومادران در کودکان زیر دو سال هم ممنوع است.

نکته: دم کرده آن را باید سریع مصرف شود در غیر این صورت سمی و خطرناک خواهد بود.

تیره چتریان:

گیاهان این تیره عمدتا علفی یکساله و دو ساله پایه گاهی چوبی می شوند. ساقه دارای خطوط طولی برحسته و فرو رفته بوده که گاهی بیش از دو متر می رسد. این تیره در جهان  دارای 464 جنس و بیش از 3700 گونه است در ایران دارای 111 جنس و 350 گونه است. در بین کشورهای اسیایی بعد از چین و ترکیه از لحاظ تنوع گونه ای در مقام سوم جای داشته ولی از لحاظ تنوع جنس در مقام اول قرار دارد.

تیره چتریان مثل رازیانه، شدید، آنغوزه، ؟؟؟؟، گلپر، زیره سیاه و سبز و ؟؟؟، ؟؟؟، بادیان رومی (اینسون) گشنیز.

مواد مؤثره موجود در قسمت های مختلف مانند میوه پیکر رویشی و ریشه این گیاهان در صنایع داروسازی غذایی و آرایشی بهداشتی اهمیت فراوان دارند.

رازیانه:

خانواده: چتریان

صفات کلیدی جنس: گلبرگهای زردرنگ، برگها تقسیم شده، میوه تخم مرغی مستطیلی و غیر فشرده، ریشه کروکی شکل، گیاه معطر، طول ساقه حداکثر تا یک متر.

پراکنش عمومی: جنوب اروپا، شمال افریقا، جنوب غربی آسیا.

پراکنش در ایران: شمال، غرب، جنوب و شرق

اندام مورد استفاده گیاه: میوه، برگ، ریشه.

طول مدت مصرف: 40 روز

طبع: گرم و خشک، ریشه گرمتر از بقیه قسمتهای گیاه می باشد.

مصلح: عسل و سرکه انگبین.

مکانیسم اثر رازیانه:

مهمترین خاصیت رازیانه ضد اسپاسم بودن آن و خلط آور و قاعده آوری آن یم باشد. رازیانه یک گیاه هورمونی خصوصا استروژنیک می باشد (هورمون زنانه) اثر ضد هورمون مردانه هم دارد.